شیرخشت مانی است که به صورت قطعات جامد تقریباً کروی و یا اشکال دیگر به رنگ‌های سفید شیری و یا مایل به زرد با طعم بسیار شیرین و خنک‌کننده به دو نام شیرخشت شهری و هراتی در عطاری‌های ایران عرضه می‌شود.
در گذشته و در بعضی منابع، شیرخشت را مانی مربوط به گیاه کاروان‌کش با نام علمی Atraphaxis spinosa دانسته‌اند، ولی پژوهش‌های جدید، از جمله پژوهش‌های آقای دکتر امین نشان می‌دهد که شیرخشت حاصل فعالیت حشره‌ای بر روی دو گونه گیاه با نام‌های فارسی شیرخشت، گپ شیر و سیاه چوب با نام علمی Cotoneaster nummularia و Cotoneaster nummularioides از خانواده گل سرخ (Rosaceae) میباشد. این گیاهان در برخی نقاط البرز مرکزی و اطراف بیرجند می‌رویند و در اثر فعالیت حشره‌ای بر روی آن‌ها ترشحاتی ایجاد می‌شود که مردم محلی آن‌ها را جمع‌آوری و به بازار عرضه می‌کنند. شیرخشت به عنوان یک ملین خوب، تب‌بر و ماده خنک‌کننده در طب سنتی ایران مورد استفاده است.
شیرخشت در طب سنتی
ابن‌سینا در کتاب قانون راجع به شیرخشت چنین گفته است:
شیرخشت یا شیرخشک شبنمی است که در هرات بر درخت بید و گون کتیرا می‌نشیند. دارای مزاج معتدل است. دارای اثر مسهلی و دیگر خواص مشابه ترنجبین، ولی از آن قوی‌تر است و خاصیت زداینده دارد.
در مخزن‌الادویه راجع به شیرخشت چنین آمده است:
شیرخشت را به فارسی شیرخشک نامند. گفته‌اند شبنمی است که در خراسان و هرات و بعضی بلاد فرنگ بر درختی که آن را در نواحی خراسان کشیرو یا درختی دیگر به نام کبیرو نامند، می‌نشیند. آن درخت به قدر دو سه قامت بلند می‌شود و چوب آن خالدار زرد و سفید، سبک وزن و کمیاب و قیمتی است و از آن عصا می‌سازند.
پژوهش‌های سال‌های اخیر بر روی شیرخشت نشان داده است که محصول خوراکی آن میتواند انسان را تا حدی در برابر تشعشعات اتمی مصون نگاه دارد
لغت فارسی آن «شیرخشک» به معنی لبن منجمد یا مشابه شیر منجمد میباشد و لغت «شیرخشت» به معنی صمغ مشابه شیر است؛ چون خشت به معنی صمغ میباشد. بهترین شیرخشت تکه‌های بزرگ سفید و شیرین خالص است که چون در دهان گذارند، زود حل شود و زبان را بسیار شیرین و سرد گرداند و شیرینی آن با عسل و شکر متفاوت است. طبیعت آن گرم و در رطوبت معتدل است. همچنین ملین طبع و مسهل صفرا، خلط‌آور، مقوی جگر و معده و کاهش‌دهنده حرارت بدن، رافع سرفه و خشونت سینه و حلق و تب میباشد. مسهل نیکویی است که می‌توان آن را برای همه افراد و سنین بدون اذیت مصرف نمود. با ماءالشعیر بهترین مسهل است.
اثر مسهلی آن در صورتی که نزله و سرفه نباشد، با گلاب بهتر است. همچنین با ماءالشعیر برای رفع تب حار و افراد گرم مزاج مفید میباشد. تأثیر مسهلی آن با عرق رازیانه و روغن بادام بیشتر و بهتر است. از عوارض آن قراقر در معده (صدای معده) و رقیق شدن منی و سرعت انزال است.
نکات قابل توجه:
1ـ پژوهش‌های سال‌های اخیر بر روی شیرخشت نشان داده است که محصول خوراکی آن میتواند انسان را تا حدی در برابر تشعشعات اتمی مصون نگاه دارد.
2ـ استفاده‌های جدید و صنعتی از شیرخشت به عنوان یک ملین خوب برای کودکان و رفع زردی سریع‌تر نوزادان میباشد. در این موارد شیرخشت را می‌توان جایگزین ترنجبین کرد.
3ـ اصطلاح «مان» به معنی فرآورده‌هایی از گیاهان است که توسط گیاه یا حشره‌ای که روی آن فعالیت می‌کند، ترشح می‌شود.
این فرآورده‌ها اکثراً به صورت قطعاتی به اشکال مختلف (یا بی شکل) جامد، شیرین‌مزه و محلول در آب می‌باشند که عمده ترکیبات آن‌ها را انواع قندها تشکیل می‌دهند.
تولید این مان‌ها بسیار حساس است و به شرایط آب و هوایی و جغرافیایی محل ارتباط دارد؛ بنابراین مان فقط در بعضی مناطق تولید می‌شود و بر روی درختان همه مناطق (ایران و جهان) به وجود نمی‌آید.
مان‌ها علاوه بر خواص شیرین‌کننده و اصولاً ملین، دارای خواص دیگری نیز هستند و از قدیم در طب سنتی ایران و جهان مورد استفاده بوده‌اند.
با توجه به تنوع گیاهی و شرایط اکولوژی استثنایی ایران، تعداد مان‌های تولیدشده روی گیاهان ایران نسبتاً زیاد و از تنوع قابل توجهی برخوردار است؛ به طوری که تعداد و انواع آن‌ها نسبت به بسیاری از مناطق دنیا بیشتر است و تجارب طب سنتی ایران در این زمینه بیشتر از دیگر نقاط دنیا است.
با توجه به اینکه غیر از تجربیات طب سنتی ایران مطالعات چندانی روی ترکیبات و اثرات این مان‌ها انجام نشده است، هنوز سۆالات و ابهامات زیادی در مورد آن‌ها وجود دارد و لازم است برای روشن شدن رمز و راز نوع تولید، عوامل دخیل در تولید، حشرات و گیاهان مولد، شرایط ایجاد، مواد مۆثر و اثرات و خواص آن‌ها تحقیقات وسیعی صورت گیرد.
استفاده‌های جدید و صنعتی از شیرخشت به عنوان یک ملین خوب برای کودکان
و رفع زردی سریع‌تر نوزادان میباشد. در این موارد شیرخشت را می‌توان جایگزین ترنجبین کرد
4ـ به نظر می‌رسد تولید شیرخشت بر روی این گیاهان، مربوط به ایران و اطراف باشد؛ زیرا گزارشی از این مان بر روی گونه‌های دیگر گیاه در نقاط دیگر جهان ارائه نشده است.
5ـ ابن سینا در کتاب قانون درخت مربوط به شیرخشت را بید و گون نام برده که به احتمال زیاد منظور این گیاه نیست؛ زیرا مشخصات آن در مخزن‌الادویه با آن‌ها کاملاً متفاوت است و در تحقیقات جدید هم هیچ‌کدام از این گیاهان بید و گون ارتباطی با شیرخشت ندارند و مان یا صمغ‌های حاصله از بید و گون محصولات دیگری هستند که به نام‌های بیدخشت و کتیرا مشهورند.
شیرخشت موجب رفع یبوست می‌شود
مصرف خاکشیر، ترنجبین و شیر خشت موجب رفع یبوست می‌شود به دلیل اینکه این مواد، ماده‌ای که موجب بیماری شده است را از بدن خارج می‌کند.
در طب سنتی معمولاً برخی اخلاط موجب بروز بیماری می‌شوند؛ به عنوان مثال زیادی صفرا موجب بروز بیماری می‌شود.
در طب سنتی برای خروج ماده‌ای که موجب بیماری در بدن شده است داروهایی به کار برده می‌شود که به آن نضج یا حل کننده گفته می‌شود که معمولاً بیمار به مدت 3 تا 14 روز این داروها را مصرف می‌کند. در مواردی که بیماری بر اثر بروز گرما به وجود آمده باشد، منضج یا حل کننده به کار برده می‌شود. برخی از منضج‌ها مانند ترکیب خاکشیر با ترنجبین است و برخی رژیم‌های غذایی و میوه‌ها مانند انگور می‌توانند به عنوان درمان کننده بیماری استفاده شود. معمولاً برخی افراد که دچار یبوست می‌شوند، می‌توانند یک دوره کوتاه از مواد گیاهی مانند خاکشیر، ترنجبین یا شیرخشت استفاده کنند تا یبوست آن‌ها برطرف شود. عملکرد منضج در بدن به صورت قطعه قطعه کردن غذا یا غلیظ کردن غذاهای رقیق یا رقیق کردن غذاهای غلیظ است.
فرآوری: مریم مرادیان نیری
بخش تغذیه و آشپزی تبیان
