بهداشت در ایران بعد از اسلام

بهداشت عمومی در ایران بعد از اسلام

هرچند به گواهی تاریخ، سرزمین عربستان تا قبل از ظهور اسلام هیچگونه پیشرفتی در زمینه پزشکی و بهداشت، نداشت و هیچیک از شخصیت های مرتبط با علم و هنر پزشکی را در خود نپرورده بود ولی از یک طرف تعلیمات حرکت آفرین مکتب انسان ساز اسلام و از طرف دیگر آمیزش فرهنگ پزشکی ایران، هند، روم و . . . باعث طلوع خورشیدهای جهان افروزی همچون محمد زکریای رازی، ابن سینا، جرجانی و . . . گردید و به مدت چند قرن، ابتکار عمل را به دست مسلمین سپرد و بنابراین منظور از طب و بهداشت اسلامی صرفا اشارات بهداشتی مجمل موجود در قرآن یا احادیث نیست ! بلکه تغییر رفتار سرنوشت سازی است که منجر به تولید تفکر جدیدی در دنیای آن زمان و باعث اقتباس، تالیف و تولید دانش پزشکی و بهداشت در دایره المعارف الحاوی، قانون، ذخیره خوارزمشاهی و امثال آن ها گردید و زمینه را برای تکامل بعدی علم پزشکی در سایه دستیابی به تکنولوژی جدید، فراهم نمود.

به طور خلاصه طب قرآنی را با مطالعه این کتاب آسمانی می توان به سه فصل بزرگ (طب، بهداشت، نگاهداری سلامتی و تندرستی) تقسیم نمود.

---

فصل اول در مورد موضوعاتی نظیر : پیدایش آدمی از تشکیل نطفه و جنین و دوران تکامل آن در رحم تا به دنیا آمدن نوزاد و طرز پرستاری و شیردادن کودک و توجه به علل و اسباب بیماری های مخصوص آدمی و معرفت النفس و رابطه بین بیماری های جسم و جان و مرگ و معاد.

فصل دوم در مورد موضوعات بهداشتی نظیر : توجه به بیماری ها و پیشگیری آنها و بهداشت و سلامت فردی (لباس و استراحت و بهداشت مو و غذا و خوراک و دقت در خوردن و آشامیدن) و بهداشت محیط (منزل و توجه به بیماری های مسری و اتفاقات و بیماری های عمومی و واگیر).

فصل سوم در مورد موضوعات و وسائل سلامتی از قبیل : دقت در غذاها و عدم اسراف در آن ها و اجتناب از خوردن گوشت های مضره حیوانات و الکل و توجه به بهداشت در موضوعات جنسی (رابطه بین زن و شوهر و اجتناب از معاشرت و مباشرت با زنان نامشروع و بهداشت تناسلی) و سایر موضوعات از قبیل ختنه و روزه و تطهیر و استراحت و امثال آنها و غسل و دفن و کفن و ضدعفونی نمودن مرده و امثال آن.

اسلام از یک طرف ارزش و اهمیت سلامتی انسان را تا حدی بالا برد که طبق نصّ صریح قرآن، نجات جان یک نفر انسان را مساوی با نجات جان تمامی انسان ها و هلاکت یک نفر را به منزله هلاکت تمامی انسان ها اعلام نمود و از طرف دیگر علوم پزشکی را بر علوم دینی ترجیح داد و یا لااقل هر دو را با اهمیت شمرده در یک ردیف قرار داد و به منظور رشد و شکوفائی استعدادها پیروان خود را به سیر آفاق و انفُس و کسب دانش در اقصی نقاط جهان دعوت نمود و با بیان اصل کلی “هردردی را درمانی هست” انگیزه پژوهش را برانگیخت و بسیاری از موارد نیز اثرات معجزه آسای پیشگیری رفتاری را عملا به معرض نمایش گذاشت تا به عنوان یک اصل کلّی در آموزش بهداشت، مورد استفاده قرار گیرد :

جالب توجه است که هرچند پیشگیری رفتاری در رسانه های غربی و به تبع آن در بینش ما مصرف کنندگان دانش، طرز تفکّری جدید و یا حد اقل، شیوه ای نوین در امر مبارزه با ایدز و بیماری های نظیر آن به حساب می اید ولی واقعیت اینست که یکی از پندارها و حتی در بسیاری از موارد، یکی از کردارهای موفق و سازنده ثابت شده و ریشه‌دار ایدئولوژی اسلامی را تشکیل می دهد و به عبارت دیگر یکی از شیوه های آموزشی قرآن و فرهنگ سازی اسلامی است که حتی در زمان حیات پیامبر (ص) نیز با موفقیت کامل و گاهی طی مراحل چندگانه، به مورد اجرا گذاشته شده است. مثلا شیوه پیامبر اکرم برای حلّ معضل بهداشتی اعتیاد اکثریت مردم به الکل و تغییر رفتار شرابخواران و منع شرابخواری که دامنگیر عده کثیری از شهروندان عربستان آن زمان گردیده بود این نبود که ناگهان با این شیوه غیربهداشتیِ زندگی به مبارزه برخیزد و در یک چشم به هم زدن ممنوعیت آن را اعلام کند و این ناهنجاری آشکار را به پنهانکاری بکشد بلکه ابتدا با تفهیم فلسفه نماز به عنوان مهمترین عامل جلوگیری از فحشا و مُنکَر و عامل مساعد کننده تامین امنیت اجتماعی (اِنَّ الصلاه تنهی عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنکَر) ، این توفیق را نصیب پیروان خود کرد که با خلوص نیت به گفتگو و راز و نیاز با معبود خود بپردازند و با ذکر رحمانیّت او قلوب خود را آرام نمایند و تدریجا خود را نیازمند ادای این فریضه احساس کنند و زمانی که این امر تحقق پیدا کرد به امر خداوند، مرحله اول تغییر رفتار در مورد شُرب خَمر را به مرحله اجرا گذاشته و فرمودند : در حالت مستی به نماز نایستید تا با هوشیاری کامل بدانید با که هم صحبت شده اید و چه می گوئید (لاتقربوالصلاه وَ اَنتُم سُکاری حَتی تَعلَموا ما تَقُولون) و بدینوسیله مسلمان اهل صلات آن روز که روزی چند بار ملزم به خود داری از شُرب خمر و حفظ هوشیاری خود بود رفتار قبلی خود را به تدریج، تعدیل کرد و لذا پس از مدتی که زمینه برای اجرای مرحله دوّم این سیاست انسان ساز و فرهنگسازی اسلامی، و اقدام بهداشتی مهم، مهیّا شد پیامبر اکرم بار دیگر به امر خداوند، این رفتار ناهنجار را بطور کامل تقبیح فرموده، فرمان اجتناب مطلق از عمل شرابخواری را صادر کردند (اِنَّماالخَمرِ وَالمَیسِرِ وَالاَنصابِ وَالاَزلامِ رِجس مِن عَمَلِ الشیطانِ فَاجتَنِبوه لَعَلَّکُم تُفلِحون) و آن طور که در تاریخ ثبت شده است با نزول این آیه و توجیه جامعه اسلامی آن زمان کلّیه افرادی که خمره های شراب در خانه های خود نگهداری می کردند داوطلبانه و آشکارا در بیرون منازل به شکستن و معدوم کردن آن پرداخته در بعضی از کوچه ها جوئی از شراب به راه انداختند ! . بدیهی است که کسی موفق به پیاده کردن چنین طرحی شد که در کنار اینگونه آموزش ها سعی کرد عدالت اجتماعی را نیز عملا پیاده کند و با فقر و برده داری نیز به مبارزه برخیزد. به عبارت دیگر بر اساس این الگو، پیشگیری رفتاری، زمانی موفق و کارآمد می باشد که به تمامی ابعاد یک رفتار ناهنجار، توجه شود.

علاوه بر دستورات کلّی اسلام در خصوص بهداشت گرائی و حفظ و ارتقاء سلامتی، دستورات صریحی نیز در زمینه بهداشت فردی و عمومی صادر کرده است که به برخی از آنها می توان اشاره کرد :

در مورد بهداشت بدن و پاکیزگی (طهارت)، موضوع خوردن و به اندازه صرف کردن غذا و آشامیدنی و خواب و استراحت و استحمام و غسل، شیر دادن به کودک توسط مادر به مدت دو سال تمام، خودداری از اسراف در خوردن گوشت و مخصوصا رعایت بهداشت فردی و اصطلاحا مطهرات که جای هیچگونه بحثی در آن نیست، درمورد بهداشت مو و کوتاه کردن آن و بهداشت دهان و وجوب مسواک زدن و گرفتن ناخن، در مورد بیماری ها و زیان های حاصله از نگهداری و تماس با سگ، در مورد حرمت گوشت خوک و بعضی حیوانات دیگر در مورد مشروبات الکلی و . . . دستورات صریحی وجود دارد و مصرف هرچیزی را که برای بدن ضرر داشته باشد ممنوع اعلام کرده (کُلُّ مُضِرّ حَرام) که اجرای آن ها باعث حفظ و ارتقای سلامت خواهد شد ولی همانگونه که قبلا نیز اشاره شد از همه اینها مهمتر، تربیت خردمندان بهداشت گرا و حرکت آفرینی همچون ابن سینا بود که مکتب بهداشت گرای او در اوائل هزاره دوّم میلادی نمونه بارزی از افکار بهداشتی در پزشکی نیاکان به حساب می اید و لذا به منظور روشن شدن موضوع، بقیه این گفتار را به بررسی بهداشت عمومی از دیدگاه ابن سینا که آینه تمام نمای بهداشت گرائی در پزشکی نیاکان است، اختصاص می دهیم.
منبع :تاریخ علوم پزشکی ایران و جهان اسلام